چگونگی پیدایی و سرانجام «کتاب نمایش»
بخشی از تاریخ تاتر برونمرزی ایرانیان
بـا تـبعید و مـهاجـرت شـمار زیـادی از ایـرانـیان بـه سـراسـر جـهان، از هـمه مـهمتر کـشورهـای اروپـایـی و آمـریـکا، سـرازیـر شـدنـد. ایـنها از طــبقات، اصــناف و مــوقــعیت فــرهــنگی ـ اجــتماعــی بــسیار مــتنوع بــرخــوردار بــودنــد. در آغــاز آمــریــکا، انــگلیس و آلمــان و فــرانــسه بــه تـرتـیب بیشـتریـن تـمرکـز ایـرانـیان تـبعیدی و مـهاجـر را شـکل دادنـد. امـا بـعدهـا کـانـادا و اسـترالـیا نـیز بـه انـتخاب تـبعیدیـان و مـهاجـریـن اضافه شدند. در آ لمـان، بـه ویـژه سـه شهـر مـهم هـامـبورگ، فـرانـکفورت و کـلن، بیشـتریـن فـعالـیت هـای فـرهـنگی و تـاتـری شـکل گـرفـت.
در ایـن مـیان امـا »کـلن« از آن دو شهــر دیــگر بیشــتریــن تجــمع ایــرانــیان اهــل هــنر و ســیاســت را داشــت. انــتشار کــتاب نــمایــش در چــنین بســتر فــرهــنگی میسـر شـد. الـبته عـلاوه بـر مـوقـعیت فـرهـنگی شهـر کـلن عـلل بـسیاری دیـگری هـم در پـیدایـش کـتاب نـمایـش تـاثـیر داشـتند کـه نـگارنـده در اینجا تنها به برخی از آنها اشاره خواهد کرد: نکتهی اول روزی مــقالــهای در نــقد و بــررســی تــاتــر بــرونمــرزی از ســوی نـاصـر حـسینی (مهــر) کــه آن وقــتهــا در شهــر کــلن آ لمــان مــی زیســت، در مجـلهی گـردون (۱) کـه سـردبـیرش، عـباس مـعروفـی، بـود، مـنعکس شـد. ایـن مـقالـه بـا عـنوان «تـاتـر مـهجور مـا» در نـزد فـعالـین تـاتـری بـه درسـت یـا نـادرسـت هـیاهـویـی بـر پـا کـرد. و هـر یـک از مـا سـعی در پـاسـخ بـدان بـرآمـدیـم. تـا آنـجا کـه حـافـظهی مـن یـاری مـیکـند، چـند نـــوشـــته در پـــاســـخ بـــه نـــوشـــتهی نـــاصـــر حـــسینی بـــه عـــباس مـــعروفـــی ارســـال شـــد. از جـــمله نـــوشـــته هـــایـــی از مــجید فــلاح‌زاده، اکــبر یادگاری، بهروز به‌نژاد، محمدعلی مهمید و نگارنده‌ی این سطور. عـباس مـعروفـی امـا بـه دلایـلی فـقط پـاسـخ مـجید فـلاحزاده را مـنعکس و از درج نـوشـتههـای دیـگر پـرهـیز کـرد. (۲) نـوشـته‌ی فـلاحزاده بـا لــحن نســبتا گــزنــده و انــدکــی هــم تــوهــین‌آمــیز یــا بــه قــول مــعروفــی پــرخــاشــگرانــه بــود و خــود ایــن پــاســخ هــم ســبب هــیاهــوی تــازه تــری شــد. عـباس مـعروفـی در شـمارههـای بـعدی گـردون نـیز فـقط بـه درج نـوشـته‌ی کـوتـاه مـحسن یـلفانـی (بـه فـلاحزاده) و پـاسـخ گـلایـه‌آمـیز نـاصـر حسینی بسنده کرد. بحث اما به همینجا خاتمه نیافت. (۳) نکتهی دوم مجــلهی «فــصل تــئاتــر» بــه کــوشــش اکــبر یــادگــاری از بــهمن ۱۳۷۵ (فــوریــه ۱۹۹۷) در شهــر کــلن منتشــر مــی‌شــد و هــفت شــماره از آن تــا زمسـتان ۱۳۷۷ (۱۹۹۸) ادامـه داشـت. در پـی نـوشـته‌ی نـاصـر حـسینی و پـاسـخ مـجید فـلاحزاده، روزی عـباس مـعروفـی، اکـبر یـادگـاری و نـگارنـده در مـرکـز نـوا دیـداری تـصادفـی داشـتیم. در ان دیـدار مـعروفـی پـس از بـازخـوانـی پـاسـخ مـن بـه نـوشـتار نـاصـر حـسینی سـخت آن را پـــسندیـــد و مـــناســـب نشـــر در گـــردون یـــافـــت! و بـــه مـــن قـــول داد اگـــر مـــن اکـــبر یـــادگـــاری را راضـــی کـــنم کـــه نـــوشـــتهی خـــودش را در مجــلهی فــصل تــئاتــر درج کــند، مــعروفــی پــاســخ مــرا در گــردون درج خــواهــد کــرد! مــن بــا ایــن مــنطق کــه ایــن وظــیفه‌ی مــن نیســت کــسی را بـرای ایـن کـار راضـی کـنم و مـعروفـی بـایـد خـودش تـصمیم بـگیرد از تـقبل چـنین وظـیفه ای سـربـاز زدم. در هـمین دیـدار بـود کـه عـباس مـعروفـی بـرای جـبران خـسارت، شـاد دلـجویـی یـا شـایـدم بـه دلایـل دیـگری مـرا تـشویـق بـه هـمکاری بـا فـصل تـئاتـر کـرد. در حـضور اکـبر یادگاری قرار شد که بخش خبر را من تنظیم و هر از گاهی هم مقاله‌های تاتری برای مجله تهیه کنم. نـــگارنـــده از شـــمارهی ســـوم فـــصل تـــئاتـــر بـــه گـــروه هـــمکاران! پـــیوســـتم.
امـــا هـــمکاری مـــن در هـــمان یـــک شـــماره بـــاقـــی مـــانـــد. چـــرا کـــه در شـــمارهی بـــعدی بـــر ســـر یـــک نـــوشـــته از مـــن بـــر ســـر کـــاربـــرد واژه‌ی دیـــکتاتـــوری در ج. ا. ایـــران بـــه اخـــتلاف شـــدیـــد بـــا اکـــبر یـــادگـــاری برخوردم. نوشته‌ی مذکور در شماره چهارم فصل تئاتر نشر نیافت و همکاری من نیز در همان یک شماره خلاصه شد. نکتهی سوم: از ایـن پـس بـا مـشورت بـا چـند نـفر یبـه فـکر راه انـداخـتن جُنگ تـاتـری مسـتقل بـاحـال و هـوای تـبعید و مـعضلات و مـشکلات انـسان در تــبعید و مــهاجــر افــتادم. پــس نشــر »کــتاب نــمایــش« شــکل گــرفــت.قــرار شــد هــر ســه مــاه یــک شــماره از آن منتشــر شــود. در ابــتدای کــار تــــنهای تــــنها بــــودم. امــــا در هــــمان اواســــط شــــمارهی نخســــت »کــیوان بــهادری« در بــــخش فــــنی و راســــتگــــردانــــی مــــطالــــب، کــــمی بــــعد »عـباس کـوشـک جـلالـی« در تــصحیح نــسخه هــای چــاپــی و بــاز انــدکــی بــعدتــر »احـمد نـیکاذر« و بهـروز قـنبرحـسینی مــرا در بـخش گـزارش و خـبر یـاری رسـانـدنـد.الـبته خـانـم پـرینـاز حـسینی هـم بـا تـایـپ مـطالـب در بیشـتر شـمارههـای کـتاب نـمایـش یـاور مـا بـودنـد. هـمچنین خـانـم نـیلوفـر بـیضایـی هـم بـا ارسـال مـطالـب بـرای هـر شـماره دلـگرمـی بـزرگـی بـرای کـتاب نـمایـش بـودنـد. عـلاوه بـر ایـــشان شـــمار زیـــادی از هـــمکاران تـــاتـــری بـــا ارســـال مـــقا لات خـــود در غـــنی ســـاخـــتن کـــتاب نـــمایـــش نـــقش مـــوثـــر داشـــتند. پـــس در هـــمین فرصت یکبار دیگر از همهی این عزیزان سپاسگزارم.
گــرچــه در آغــاز تــعداد هــمکاران و مــقا لات ارســالــی انــدک بــودنــد، امــا چــیزی نــگذشــت کــه کــتاب نــمایــش بیشــتریــن تــوان جــذب نــیروهــای تـــاتـــری را از خـــود نـــشان داد. بـــه طـــوری کـــه خـــیلی زود ارســـال مـــطالـــب از امـــریـــکا و کـــانـــادا در آن ســـو و اروپـــا در ایـــن ســـو بـــر کـــتاب نـمایـش سـرازیـر شـد. بـه هـمین خـاطـر شـماره هـای آخـر کـتاب نـمایـش نـه تـنها بـه لـحاظ چـاپ و زیـبایـی رو بـه بهـتر شـدن داشـت، بـلکه بـه لـحاظ تـنوع مـقا لات هـم چـشمگیر شـده بـود. بـا تـوقـف مجـله ی فـصل تـاتـر، تـعداد هـمکاران و مـقا لات و چـه بـسا مشـترکـین کـتاب نـمایـش
افزونتر شد.
هـدف مـن در ان زمـان تـوجـه بـه فـعالـیت‌هـای تـاتـری (اخـبار)، سـامـان بـخشیدن بـه آرشـیو تـاتـر، نشـر نـمایـشنامـه و مـقا لات تـاتـری و طـرح مــشکلات تــاتــر تــبعید و گســترش نــقدنــویــسی در ایــن عــرصــه بــود. مــتاســفانــه مــشکلات مــالــی، دشــواری هــای تــوزیــع کــتاب نــمایــش و چــند عامل کوچکتر ادامه‌ی کار را ناممکن ساخت. کـــتاب نـــمایـــش از ۱۳۷۶/۱۹۹۸ بـــا شـــمارهی نخســـت خـــود آغـــاز بـــه فـــعالـــیت کـــرد و ســـیزده شـــماره از آن منتشـــر شـــد. آخـــریـــن شـــمارهی کــتاب نــمایــش در ســال ۱۳۸۱/۲۰۰۳، مــانــند شــماره هــای قــبلی، در شهــر کــلن آ لمــان منتشــتر شــد و بــا آنــکه مــطالــب دو شــماره و چــند ویژه‌نامه را نیز تدارک دیده بودیم، از ادامه ی کار باز ماندیم. (۴)
اصغر نصرتی (چهره)
کلن، پنجم اکتبر ۲۰۲۱
۱) مجله‌ی گردون، شماره۵۳/۵۴- شماره ۱ و ۲ تبعید- تیر ۱۳۷۶، ص. )
۲) مجله‌ی گردون، شماره ۵۵- شماره ۳ در تبعید-مرداد ۱۳۷۶، ص. ۵۵ تا ۶۶. )
۳) مجله‌ی گردون، شماره۵۶- شماره ۴ در تبعید-مهر و آبان ۱۳۷۶، ص. ۷۵. )
۴) این نوشتار برای نخستین بار به تقاضای آقای امیر عزتی و به منظور نشر (پی دی اف) کتاب نمایش‌ها در باشگاه ادبیات انجام گرفته است.