آرشیو تاتر برونمرزی ایرانیان به چه معناست؟!
از ابتدای فراخون اخیر برای تکمیل آرشیو تاتر مذکور، به اشکال گوناگون و در فرصتهای پیش آمده، پرسش‌هایی از سوی تاترورزان و علاقمندان به مقوله‌ی آرشیو طرح شده که خود را موظف به پاسخ میدانم.
۱) در همین شماره ماقبل معرفی آرشیو، دوستی تلفنی از من پرسید که معیار من در معرفی این کارها چیست. چرا مثلن اول پوستر فلانی را طرح کرده ام و پیش کسوت دیگری را در سایه قرار داده ام؟! پرسش به جایی بود و گمانم پاسخ کوتاه من ارزش انعکاس در اینجا را هم دارد:
در معرفی کارهای نمایشی تاترورزان برونمرزی در حال حاضر من نه توجه به کیفیت یا کمیت، نه توجه به ژانر کاری (کمدی/تراژدی …) و نه توجه به جایگاه کارها (تبعید/مهاجر و مهمان) و نه توجه به مقام و مرتبه کارگردان و نه حتی توجه به زبان کارها (فارسی، ارمنی، ترکی، آلمانی …) دارم، بلکه فقط و فقط نمایش بودن معیار من است. چرا؟ چون چنین کاری وقت زیادی از من می‌گیرد و از دیگر سوی تعریف دقیق و قانع کننده برای شاخص‌های بالا نیست و اگر هم باشد، توافق جمعی در این امور نیست.
در ثانی هدف اصلی در این کار بیشتر تشویق دوستان برای همکاری برانگیختن نوستالژی تماشاگران است و این میتواند با هر کاری انجام گیرد. و برعکس حساسیت به رعایت یکی از طبقه‌بندی های بالا میتواند شماری را در سایه و غفلت قرار دهد و این نفس غرض با تشویق برای همکاری آرشیو تاتر برونمرزی ایرانیان است. اگر ما مجموع آرشیو را داشته باشیم، بعد می‌توانیم از داده های موجود هرنوع طبقه‌بندی لازم را با هر نیت سیاسی، هنری، موضوعی و بر اساس هر شاخصی… تدارک بینیم. محدودیت را میتوان هنگام داشتن همه ی داده انجام داد و نه پیش از آن!
از همین رو معیار در مرحله‌ی فعلی، یعنی معرفی هراز گاهی یکی از کارها، همانا کشورها هستند. یعنی هر بار کار یکی از کشورها را که ایرانی ها در آنجا کار تاتر انجام داده اند را معرفی می‌کنیم. بی‌شک الویت با کارهایی است که به زبان فارسی انجام گرفته اند. البته گاهی هم در حال تنظیم آرشیو یکباره یک عکس یا پوستر و غیره چنان مرا از داشتنش به وجود می‌آورد که دیگر تحمل رعایت نظم و ترتیب پیش‌بینی شده را ندارم (مانند معرفی کاری از خانم پروانه حمیدی). پس قصد ظلم و حق کشی بر کسی نیست! در آرشیو تاتر برونمرزی ایرانیان همه ی ما با هم برابریم!
۲) وقتی من تیتر «آرشیو تاتر برونمرزی ایرانیان» را برای معرفی و آرشیو برگزیدم، باز این بحث بسیار بسیار قدیمی پیش آمد که انگار نگارنده به قصد این نامگذاری را انتخاب کرده ام تا خود یا دیگران را از «تاتر تبعید» غافل کنم، یا موضوع را مخدوش و مرزها را برچینم. پاسخ صریح و روشن من اما چنین است: خیر دوستان چنین نیست! کسانی که کارهای مرا از بیست سال پیش دنبال کرده اند، خوب می‌دانند که من یکی از کسانی بودم که مقوله‌ی تاتر تبعید را مورد دقت، بررسی و توضیح قرار داه ام. شاهد این ادعا شماره ۱۰۰ مجله‌ی آرش، شماره دوم کتاب نمایش و مقالات فراوان من در سایت چهره است.
۳) اما اگر تاتر تبعید را می‌شناسم، نمیتوانم چشم خود را بر کارهای دیگر ببندیم. وگرنه حرکتی کور و متعصبانه کرده ام. و تلاش ما مانند آن خیاطی خواهد بود که به جای تغییر لباس قد صاحبش را کوتاه می‌کرد! در کنار تاتر تبعید که باز کم و کیف آن بحثی ست مفصل، نمایش‌ها و فعالیتهای تاتری بسیاری انجام گرفته که انکار آنها فقط میتواند مجادله‌های ما را افزون‌تر کند و تلاش بسیاری را ضایع!
۴) من سالها پیش، وقتی باز بحث تاتر تبعید اوج گرفته بود، در مقاله‌ای (در شماره دوم کتاب نمایش) فعالیتهای تاتری ایرانیان را در بیرون از مرزهای کشور ایران بر سه دسته تقسیم کردم و هنوز هم بر این نظر هستم:
تبعید، مهاجر و مهمان.
– تاتر تبعید آن نمایشی است که به مشکلات انسان تبعید شده یا به تبعید کشیده شده، می‌پردازد (از خانواده و کابوسهای زندان و شکنجه گرفته تا افسردگی و ناکامی های متاثر از تبعید. از دشواری های چند فرهنگی تا پایداری و سستی در تعیین هویت و بسیاری چیزهای دیگر ). یا مباحثی را مورد دقت و بررسی قرار می دهد که در داخل کشور ممکن نیست یا سخت دچار سانسور دولتی است. یا نمایش‌هایی که در ایران اجازه نمایش ندارند.
– تاتر مهاجر بیشتر متکی به کار تاتری است و کاری با امور سیاسی و مشکلات انسان ایرانی و دشواری های اجتماعی در تبعید او ندارد. از همین رو بیشتر به نمایش های کلاسیک یا کم آزار پناه می‌برد. چه بسا سرگرمی را بر دیگر وظایف هنری ترجیح می دهد.
اما اینها به معنای دوری مطلق این نوع کارها از مشکلات انسان به معنای عام آن نیست!
– تاتر مهمان آن تعداد کوچک/محدود از نمایش‌هاست که در فرصتهای پیش آمده از داخل کشور به بیرون آمده اند. مانند کارهایی که روبرتو چولی در آلمان انجام داد و امثالهم.
۵) این نوع طبقه بندی بیشتر از منظر تاتر تبعید انجام می‌گیرد. اما این تنها معیار نیست. چون به لحاظ زبان هم بحث مفصلی در میان است. نمایش‌هایی که فقط به زبان فارسی اجرا شده اند. نمایش هایی که زبانهای کشور میزبان را همراه زبان فارسی کرده اند. نمایش‌هایی که زبان یکی از اقلیتهای ایرانی را بکار گرفته اند. (مثلن تاتر آرامنه یا ترکی یا …)
۶) آخرین طبقه بندی من در آرشیو تاتر ایرانی آن تاترورزانی هستند که فقط به زبان کشورهای میزبان کار نمایشی کرده‌اند و می‌کنند. یا بیشتر بدان زبان کار کرده اند. (مانند سوسن تسلیمی، سهیل پارسا، مسیح پنجلی، محمد علی بهبودی، علی جلالی و …)
همانطور که می‌بینید مقوله‌ی آرشیو اندکی پیچیده تر از آن است که بتوانیم یا بخواهیم فقط آن را مختص به تاتر تبعید بدانیم. حداقل برای من از ابتدا روشن بود و هست که تاتر برونمرزی ایرانیان از لایه ها و ابعاد مختلفی برخوردار است و کار آن بیشتر به دقت و وسعت نیاز دارد تا به تنگ نظری از هر نوع آن که باشد. می دانم ارزش‌گذاری این فعالیتها در نزد تک تک ما متفاوت است و نگاه شما به همین نوشته هم همچنین. اما داشتن یک آرشیو وسیع به همه‌ی ما قدرت بررسی و طبقه بندی دلخواه خودمان را میدهد. و این عین همفکری و تمایز فکر است که بستر مدارا را در نزد ما افزایش میدهد.
اصغر نصرتی (چهره)
۱۲ یونی ۲۰۲۰
——-
همانطور که در عکسهای زیر هم ملاحظه می کنید، من در جمع‌آوری آرشیو تاتر برون مرزی ایرانیان نگاهی وسیع تر از تاتر تبعید دارم.