كتابشناسي بيست سالهي   تاتر برون مرزي

(فهرست نمايشنامه  ها و كتابهاي تاتر، مقالات، نقدها و گزارش اجراهاي منتشر شده

به زبان فارسي در خارج از كشور از سال 1357 تا فروردین ۱۳۷۹)

مهستي شاهرخي

نمایشنامه نویسی فارسی هنر نوپا و بسیار مظلومیست. این هنر در سال‌های پس از انقلاب مورد بی‌مهری فراوان قرار گرفت. آنچه در خارج از كشور به چاپ رسیده است بسیار پراكنده و ناچیز است. نبودن امكانات، كمبود شرایط مناسب برای چاپ مطالب و پراكندگی ایرانیان خارج از كشور مانع از اینست كه ما بتوانیم اطلاعات دقیق و جامعی از فعالیت و نشر مطالب تاتری وچاپ نمایشنامه‌های برون مرزی به زبان فارسی داشته باشیم.

هدف از این كتابشناسی جمع آوری اطلاعات پراكنده است تا بتواند موادی برای پژوهش‌های بعدی در زمینه‌ی تاتر باشد. تلاش ما بر اینست كه معرف آثار ثبت شده‌ی نمایشی باشیم؛پس تأكیدمان در این كتابشناسی بر روی ادبیات دراماتیك، تاتر مكتوب و نمایشنامه نویسی ایرانی برون مرزیست، از اینرو فهرست اجراهای تاتری، نقد اجراهای بدیهه‌گویی و فهرست آثار چاپ نشده را در آن نخواهید یافت. چون به علت دوری راه و عدم امكان دسترسی به نقدهایی كه به خصوص در روزنامه‌ها و مجلات چاپ آمریكا نوشته شده است همواره ناگزیر بوده‌ایم كه خود را برروی نمایشنامه نویسی به زبان فارسی متمركز نگه داریم.

منابعی كه برای تهیه این كتابشناسی از آن بهره فراوان برده ام، بدین قرار است:

غفاری-فرخ “كتابشناسی مختصر نمایش‌های ایرانی”.ایران‌نامه، واشنگتن، سال هفتم، شماره2، زمستان 1367ـ 1989: 333-328(شماره ویژه نمایش‌های سنتی در ایران)

محرابی ـ معین الدین معرفی  كتاب(مجموعه اول) كتابشناسی كتاب‌های فارسی منتشره در خارج از كشور(1357 تا 1371)، به ضمیمه: معرفی جراید و مطبوعات فارسی در خارج از كشور، آلمان، كلن، فهرست نگاری آثار و نوشته‌های فارسی در خارج از كشور، دی1371ـ ژانویه1993، 226ص .

محرابی ـ معین الدین معرفی كتاب(مجموعه دوم)، كتاب شناسی كتاب‌های فارسی منتشره در خارج از كشور(1357تا1372)،  آلمان، كلن فهرست نگاری آثار و نوشته‌های فارسی در خارج از كشور، فروردین ـ آپریل1373-1994، 8+132 ص .

محرابی‌معین الدین كتاب‌ها و نشریه‌های مهاجرت، فهرست كتابها ونشریه‌های ایرانیان در خارج از كشور از سال1357(جلد اول)آلمان، هانور، كارگاه ایرانیان، دی1372ـ دسامبر 1993، 21+153ص 

نصرتی- اصغر“كتاب شناسی نمایش” كتاب نمایش آلمان، كلن، شماره1-1998- 1376148-139

بخش عمده‌ی این كتاب شناسی با نگاهی به مطبوعات برون مرزی و تورق این مجلات در كتابخانه‌ها شكل گرفته است. نشریات(اسامی به ترتیب حروف الفبا): آرش(پاریس)،  آهنگر(لندن)،  ماهنامه ایرانشهر(كالیفرنیا)، ایران نامه(آمریكا)، بررسی كتاب(كالیفرنیا)، پـــر(امریكا:واشنگتن)،  چشم انداز(پاریس )، زمان نو(پاریس)، كبود(آلمان)، كتاب الفبا(پاریس)، گردون(درتبعید‌ـ‌آلمان)،  نیمه دیگر(آمریكا)و غیره.

بخش دیگری با پرس وجو از اهل قلم، نویسندگان و نمایشنامه نویسان ساكن پاریس، دست اندركاران تاتر ساكن پاریس و دانسته‌های شفاهی خودم و یا این و آن شكل گرفته است. گاهی هم مكاتبه با دست اندركاران تاتر و مطبوعات در كشورهای مختلف نیز در تكمیل این كتابشناسی بی‌تأثیر نبوده است.

در مجموع، در این كتابشناسی به ترتیب:

1)نمایشنامه‌ها:الف-‌نمایشنامه‌های ایرانی

ب- نمایشنامه‌های ترجمه شده به زبان فارسی.

2)كتاب‌های تاتری.

فهرست مقالات تاتری و تحلیلی، مصاحبه‌ها، یادنامه‌ها‌نقد نمایشنامه‌ها، نقد اجراهای نمایشی و گزارشات تاتری در فرصت دیگری به شما ارائه خواهد شد.

نكته دیگر اینست كه در مورد مجله فصل تاتر و كتاب نمایش به علت تراكم مقالات، ما در واقع آنها را در نظر نگرفته‌ایم، چرا كه هدف از این كتابشناسی جمع‌آوری اطلاعات پر اكنده در باره‌ی تاتر و نمایشنامه نویسی برون مرزی بوده است.

در وهله اول، با نگاهی اجمالی وحسابی سرانگشتی به كارنامه بیست ساله‌ی نمایشنامه نویسی ایرانی در خارج از كشور به چند نتیجه ساده و ابتدایی دست پیدا می‌كنیم.

1- آثار چاپ شده نشانگر این هستند كه در خلال این سال‌ها بیش از پنج یا حداكثر شش اثر در هرسال نداشته‌ایم.

2- وجود تعدادی ترجمه نشانگر اینست كه ایرانی خارج از كشور نیاز به معرفی تاتر جهان به هم‌زبانان خویش دارد، غالبأ نیمی از این ترجمه‌ها به انتخاب شخصی و سلیقه‌ی مترجم صورت گرفته است؛ و اكثریت این ترجمه‌ها از آثار زبان آلمانی، انگلیسی و تركی و یا روسی و دو مورد نیز از زبان سوئدی و دانماركی است و به جز چند استثنا، عمومأ اولین تلاش این مترجمان در برگردان اثری دراماتیك از زبانی بیگانه به زبان فارسی است.

3- وجود چند مورد تجدید چاپ آثار نمایشنامه نویسان باسابقه‌ای چون بهرام بیضائی و یا غلامحسین ساعدی نیز نمایانگر نبودن امكان چاپ كامل آثارشان و یا تجدید چاپ‌شان در داخل كشور بوده است.

4- در میان انبوه نقد‌های عقیدتی و سلیقه‌ای، وجود چند كتاب در زمینه تئوری و تاریخ تاتر معاصر ایران، به ما نشان می‌دهد كه كمتر كسی در خارج از مرز‌های ایران به صورت جدی به مسائل تحلیلی، تئوریك و تكنیكی تاتر پرداخته است. البته باید به این نكته توجه داشت كه تاتری‌های برون مرزی مطالب نظری را مستقیمأ به زبان بیگانه مطالعه می‌كنند و اگر ترجمه‌ای صورت بگیرد برای استفاده‌ی هنرمندان و علاقمندان در داخل كشور است.

در مورد نقد تاتری در خارج از كشور، نیز باید این نكته را در نظر داشت كه عمومأ نقد های پراكنده در باره‌ی تاتر ایرانی به معرفی نمایش‌ها، نقدهای دوستانه، تبلیغاتی یا سلیقه‌ای می‌پردازد كه بر اساس جنگ‌های عقیدتی و حتا طبقاتی است.

5-وجود نام‌های آشنایی چون(اسامی به ترتیب حروف الفبا): نسیم خاكسار، محمد جلالی چیمه(م . سحر)، پری صابری و پرویز صیاد، در میان نمایشنامه نویسان، نمایانگر اینست كه:

الف) كارگردانان، پژوهشگران تاتر، قصه نویسان و شاعران ایرانی خارج از كشور دست به تجربیاتی در زمینه نمایشنامه‌نویسی زده‌اند ولی به دلایلی به این كار ادامه نداده اند.

ب) نكته دیگر اینست كه تاتر كاری مداوم و گروهیست كه با یاری و همبستگی صورت می‌گیرد و اگر كارگردانان حرفه‌ای ایرانی به نوشتن روی آورده‌اند، این بدان معناست كه امكان كار صحنه‌ای و اجرایی نداشته‌اند و از اینرو به تنها امر ممكن، یعنی به نوشتن نمایشنامه پرداخته اند. می‌توان این نكته را هم افزود:

ج) داستان نویسان و شاعران ایرانی نیز تاتر و صحنه نمایش را مكان گویا تری برای بیان منظور و تجربه‌ی خویش یافته‌اند.

6- باید این نكته را حتمأ در نظر گرفت كه از میان كل نمایشنامه‌های ایرانی برون مرزی، بیش از نیمی از نمایشنامه‌های چاپ شده به نمایشنامه‌نویس‌های جدید و تك اثره تعلق دارد. یعنی این نمایش‌نامه‌نویسان هریك برای یكباربه تجربه‌ای در زمینه نمایشنامه‌نویسی دست زده‌اند ولی سرنوشتی چون دیگر هنرمندان ذكر شده داشته‌اند. یعنی:(الف) یا كارشان تداوم نیافته است.(ب) و یا اینكه موفق نشده‌اند كه كارهای بعدی خویش را به چاپ برسانند.(ج) البته مشكلات چاپ نمایشنامه به خصوص در غربت را نباید فراموش كرد.

7-از میان نمایشنامه‌نویسان ایرانی برون مرزی، از لحاظ میزان تولید و چاپ اثر، آقایان(اسامی به ترتیب حروف الفبا) نام‌های:ع.م.آواره(ع.محصلی نژاد)(5 نمایشنامه كوتاه)، ایرج جنتی عطائی(4نمایشنامه)، نسیم خاكسار(9 نمایشنامه كوتاه)، بهمن فرسی(8نمایشنامه كوتاه)، رضا قاسمی(7نمایشنامه)، اكبر یادگاری(5نمایشنامه)و محسن یلفانی(7نمایشنامه) در ردیف پركار ترین نمایشنامه نویسان ایرانی برون مرزی قرار دارند. این اسامی نشانگر اینست كه عموما نمایشنامه نویسان فعال برون مرزی همان نمایشنامه‌نویسان داخل كشور بوده‌اند كه در دوران تبعید كماكان به كار نمایشنامه‌نویسی خود ادامه داده‌اند. با نگاهی دقیق‌تربه آثار این نمایشنامه‌نویسان باید افزود كه متاسفانه نمایشنامه نویسان ایرانی اكثرأ به چاپ و یا تجدید چاپ تولیدات سابق خود پرداخته‌اند و در دوران تبعید تولیدات درخشانی نه از لحاظ كیفیت و نه از لحاظ كمیت نداشته‌اند. 

كارنامه‌ی بیست ساله‌ی نمایشنامه نویسان ایرانی در خارج از كشور، نمایانگر چهار تاهشت سال برای چاپ هر كتاب است كه این رقم گویای ركود و عدم فعالیت زنده و پرشور در زمینه‌ی نمایشنامه نویسی و نیز مشكلات مالی برای به چاپ رسانیدن آثار این نمایشنامه نویسانست. گرایش ناگهانی نمایشنامه‌نویسانی چون رضا دانشور و رضا قاسمی و…به سوی رمان و داستان نویسی نیز شاید از یأس تاتری ایشان است چون نمایشنامه نویسی و شرایط چاپ و اجرای نمایش در غربت نه تولیدات درخشانی داشته و نه موفقیت و استقبالی را با خود به همراه آورده است. بگذریم، در هر حال عملأبهرام بیضائی پركار ترین نمایشنامه نویس سرشناس ایرانی این سالها و شاید هم دوره‌ی نمایشنامه نویسی خویش است كه آثارش را معمولأ در داخل كشور به چاپ می‌رساند. اگرچه اینرا نباید از یاد برد كه در ایران كنونی، از لحاظ میزان تولید اثر و اجرا، نمایشنامه نویس تازه نفسی چون محمد چرم شیر، در مرحله حیرت انگیزی قرار دارد؛ و به هر حال چاپ نمایشنامه در ایران امروز مقوله‌ی دیگریست و حكایتی دیگرگون دارد.

8- الف) آلمان بیش از هر كشوری(كلن و سپس زاربروكن)به چاپ آثار تاتری به زبان فارسی پرداخته است. وجود دو مجله‌ی ویژه‌ی تاتر، فصل تاتر و سپس كتاب نمایش از یك سو، آغاز فعالیت یك سازمان انتشاراتی در كلن، “نشر نمایش” (گردون، سال هشتم، شماره55(شماره2 در تبعید)، كلن، مرداد1376، ص7.)، جهت چاپ آثار نمایشی ونقد ومعرفی تاتر جهان برای ایرانیان در تابستان1997از سوی دیگر و بالاخره جشنواره تاتر ایرانی(سپتامبر، در هامبورگ) و جشنواره تاتر ایرانی(نوامبر در كلن) نمایانگر تمركز و اجتماع هنرمندان تاتر ایرانی ساكن اروپا در آلمان و به ویژه در كلن است. این شاید به معنای این باشد كه اگر لس آنجلس مكانی برای تاتر، از نوع نمایش‌های كمدی موزیكال‌های خانوادگی است، كلن نیز عملأ مكانی برای“تاتر مكتوب” برون مرزیست.

ب) پس از آلمان، فرانسه(عمومأ پاریس) و سوئد(غالبأ استكهلم) به نسبت تقریبأ مساوی مكان دومی برای چاپ نمایشنامه‌های ایرانی در خارج از كشور قرار دارند. البته نباید این نكته را فراموش كرد كه تسهیلات چاپ و نشر كتاب در سوئد، به برخی از نمایشنامه نویسان ایرانی كه در خارج از سوئد زندگی می‌كنند، این امكان را بخشیده است تا اثر خود را در آنجا به چاپ برسانند.

ج) آمریكا، علیرغم پهناوری كشور، امكانات مالی فراوان‌تر، كثرت ایرانیان مأوا گزیده در قاره آمریكا و محبوبیت تاتر مردمی وكمدی درام‌های خانوادكی یا به اصطلاح تاتر“بولوار”Boulvard در بین قشر مرفه و مقیم آمریكا و همچنین چندین اجرای پرفروش و پرتماشاگر در لس‌آنجلس، مثل{آقا جمال}،  {بای بای لس‌آنجلس}،  {بوی خوش(طلاق)عشق}،  {شب عاشقی} ، {ننه سلیمه} و غیره،  عملأ می‌بینیم از لحاظ میزان چاپ نمایشنامه در رده چهارم قرار دارد. البته این را نباید از یاد برد كه در آمریكا تاتر بیشتر بر روی صحنه اجرا می‌شود تا اینكه به چاپ برسد.

د)انگلستان(یعنی در واقع لندن) در مرحله پنجم قرار دارد.

9- به خوبی می‌دانیم كه بسیاری از نمایشنامه نویسان برون مرزی آثاری كه به روی صحنه برده‌اند و یا فقط نوشته‌اند را هنوز به چاپ نرسانده‌اند، از جمله، به ترتیب حروف الفبا:فرهاد آئیش، فریدون احمد(ابوالحسن زاده)، پرویز برید، بهروز به نژاد،  نیلوفر بیضائی، فرهاد پایار، هایده ترابی، هوشنگ توزیع، بهرام جاسمی، ایرج جنتی عطائی، بهرخ حسین بابایی، پروانه حمیدی، نسیم خاكسار، منوچهررادین، زویا زاكاریان، شاپور سلیمی، سیروس سیف، پرویز صیاد، پرویز كاردان، سپیده كوشا، علیرضا كوشك جلالی، عزت گوشه‌گیر، عطا گیلانی، بهمن فرسی، الف فرشی(بهرام)، مجید فلاح زاده، فرهاد مجد آبادی، كاوه میثاق، داوود میر باقری، اصغر نصرتی، اكبر یادگاری وغیره.

((ر.ك:فلاح زاده، مجید“تاتر پویای ما”گردون ، سال هشتم، شماره55{شماره2 در تبعید}، كلن، مرداد1376ص66-62.“سایر نامها به كمك حافظه از اطلاعات شخصی و اطلاعات پراكنده‌ی شفاهی خودم و یاتاتری‌های دیگر آمده است.”))

10- نكته حائز اهمیت در مورد انعكاس مسائل و مباحث تاتری در میان مطبوعات ایرانی خارج از 

كشور اینست:

بخش تاتر مجلات به كمك كتاب الفبا در بین سال‌های1356 -1361 اندكی رونق می‌گیرد و در دوره هفت شماره‌ای این مجله، گه‌گاه مقالات و یا نمایشنامه‌هایی از نمایشنامه نویسان معتبر می‌یابیم، البته فراموش نكنیم كه در كتاب الفبا، بیشترین تاكید بر جنبه‌ی سیاسی و پیام نهایی اثر است و مضمون مطالب مطرح شده نیز بیشتر بر همین اساس انتخاب شده‌اند اگر چه كتاب الفبای ساعدی در دفاع از هنر نوپایی كه لطمه شدیدی خورده است بسیار كوشا نیست. ولی همین امكان كوچك هم، با مرگ ساعدی و درحقیقت مرگ كتاب الفبا به پایان می‌رسد.

در میان دیگر گاهنامه‌های خارج از كشور پرواز اولین شماره خود تا این اواخر همواره بخش تاتر خود را حفظ كرده است، ایرانشهر و آرش نیز(نه همیشه) ولی كماكان بخشی را به اخبار تاتر اختصاص داده‌اند. ایران نامه(شمماره ویژه نمایش‌های سنتی در ایران)و همچنین ایرانشهر(ویژه تاتر موزیكال ایرانی)شماره‌هایی ویژه تاتر داشته‌اند. چشم انداز گه‌كاه به چاپ تك پرده و یا بخشی ازآثار محسن یلفانی، یكی از عناصر اصلی مجله پرداخته است و در بخش معرفی كتاب خود، نیز به معرفی كتاب و نمایشنامه‌های دریافتی اشاره كرده است. بررسی كتاب علیرغم اینكه مجله‌ای ادبی است همواره در بخش معرفی كتاب خود، به معرفی آثار چاپ شده در خارج از كشور و حتا نقدهایی بر اجراهای موفق تاتری و احیانا چاپ نمایشنامه‌ای تك پرده‌ای پرداخته است. بررسی كتاب این اواخر یكبار نقدی بر یك روخوانی نمایشنامه را چاپ كرد!

آرش و كیهان چاپ لندن نیز در حد توان خود از انعكاس اخبار تاتری و اجراهای نمایشی چیزی را دریغ نكرده‌اند. دیگر اینكه مجلات تازه نفسی چون خط، سنگ و مكث هم نسبت به مسائل تاتری بی‌اعتنا نبوده‌اند.

درواقع از بهار68 میزان چاپ نمایشنامه كمی افزایش می‌یابد و سپس با انتشار ناگهانی مجلاتی در آلمان مثلا گاهنامه تاتر در پاییز1365و بخصوص فصل تاتر، در بهار 1376 و به دنبال آن كتاب نمایش به منزله مجله‌ای برای تاتری‌ها، چاپ نمایشنامه‌های كوتاه و نیز تجدید چاپ نمایشنامه‌های اساسی تاریخ تاتر معاصر و ادبیات نمایشی ایران آغاز می‌شود. از سوی دیگر، با مقالات پی درپی در بخش مفصل تاتر مجله‌ی تازه نفس و بسیار فعال گردون (در تبعید)، ما شاهد مباحث و مجادلات قلمی در باره تاتر برون مرزی هستیم.

نكته مثبت این مقالات، ثبت تحولات و فعالیت‌های تاتری در مطبوعات خارج از كشور است و شاید هم نویدی باشد برای برخورد عقاید گوناگون تاتری‌های برون مرزی. در اینگونه نقد نویسی‌ها غالبأ منتقدان به انواع متفاوت هنرهای نمایشی احترام نمی‌گذارند. عمومأ آنها حرمت دلخوشی‌ها و شادی‌های كوچك مردمان متفاوت را نگه نمی‌دارند و درپایان منتقدان تاتر همچون بسیاری از منتقدان هنری سعی بر درك سلیقه و خوی متنوع جوامع گوناگون آنهم در جهانی چنین وسیع ندارند. گرچه فراموش نباید كرد كه بسیاری از این مجادلات و مشاجرات قلمی از نحوه‌ی تفكر عقیدتی این افراد ریشه می‌گیرد. بیشتر مواقع روابط شخصی انگیزه‌ی اصلی این نوشته‌هاست، دوستی‌ها و دشمنی‌ها، و صد البته بیشتر دوستی‌هاست كه معیار تشویق و تحسین می‌شود و چه نقد‌هایی كه با اسم مستعار در قاره‌ای دیگر به نام دوستی به چاپ نرسیده است. گاهی اوقات هم، نقد‌های تاتری ناشی از تضاد نقطه نظرهاست و برخی اوقات نشان‌دهنده‌ی عكس‌العمل‌هایی هست كه از برخورد حرفه‌ای دو هنرمند علاقه‌مند به هنر تاتر بسیار دور است. 

در پایان، برای نتیجه گیری نهایی، مجموعأ، باید به این نكته توجه داشت كه به نسبت قبل، از سال 1368 به بعد، میزان چاپ كتاب‌های تاتری و نمایشنامه افزایش یافته است. البته در ضمن باید تأكید كرد كه نمایشنامه‌نویسی و ادبیات دراماتیك ایرانی در خارج از كشور هنر محروم و حساسی است كه تقریبأ به پنج اثر در سال، از چند نام شناخته شده و گاه یكی دو نام جدید محدود می‌شود یعنی گه‌گاه، تقریبأ هر چهار سال تا هشت سال یكبار، كتابی، نمایشنامه‌أی از نویسنده‌ای با(تیراژ میانگین300-250 عدد است.) در 50 تا حداكثر 1000 نسخه، در آلمان و یا فرانسه، درسكوت كامل، معمولأ به سرمایه مولف چاپ می‌شود و اگر اظهار نظری صورت بگیرد با بیرحمی و غالبـأ در رد این اثر مظلوم است. این نمایشنامه‌ها بیشتر در قفسه‌های كتاب موجودیت مادی خود را می‌یابند و عمومأ كمتر سعادت این را پیدا می‌كنند كه به روی صحنه بیایند و دیگر هیچ!

همین بر آیند ساده و سر انگشتی مارا به این سئوال می‌رساند كه نمایشنامه نویسی فارسی در خارج از كشور، در آینده چه سرنوشتی خواهد داشت؟ و اینكه نمایشنامه نویسی ایرانی برون مرزی، به این ترتیب، و با این سرعت كند، و این محدودیت‌ها و محرومیت‌ها، برای نجات خود از دام مشكلات خارج از كشور چه روندی را خواهد پیمود؟

(توضیح آنكه به دلیل عدم دسترسی به كتاب‌ها، در مواردی كه در نمایشنامه بودن اثر اندكی تردید داشته‌ام علامت(*) به كار برده شده است.)  

1- نمایشنامه ها

الف- نمایشنامه‌های ایرانی

آذرخش، حمید، افسانه بهرام

آرشاك، ر.، تابلوهای بی كلام(چهار پرده نمایشی)، آلمان، زاربروكن، انتشارات نوید، بهار1368، 113ص.

آقاتوكا، قطعه نمایشی“طلاق شرعی-ازدواج شرعی”، در:گاهنامه تاتر، آلمان كلن:گروه تاتر باربد، شماره2، پاییز1366، درقطع a5 :55-51

آواره،ع.م.، “چماقدار”، آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره اول، شماره47، بهمن1363

ع.م. آواره(ع.مصلی نژاد)، “عدل اسلامی”، آهنگر(در تبعید)، لندن، دوره دوم، سال پنجم، شماره53، مرداد1364(نمایشنامه در دو پرده)

ع.م.آواره(ع.مصلی نژاد)، “خدایا خرما”، آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره دوم، سال پنجم، شماره54، شهریور 1364

ع.م.آواره(ع.مصلی نژاد)، “دلهره”، آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره دوم، سال ششم، شماره81، فروردین1366

ع.م.آواره(«.مصلی نژاد)، “میلیونر شدن آقای آواره”، آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره دوم، سال هفتم، شماره 83، پاییز 1367

اخوان توحیدی، حسین، نمایشنامه‌. مك فارلن در زندان، پاریس، انتشارات22 بهمن، تابستان 1366‌ 1987، 153ص.(نمایشنامه‌ای در باره قضیه ایران گیت)

اخویان، حمید، نمایش كوتاه برادرم، سوئد، نشر باران، 1370، 52ص.(تك پرده)

اسدیان، حمید(كاظم مصطفوی)، تصویر‌های سوخته در شعله‌های آئینه، محل انتشار:خارج از كشور؟، ناشر:كتاب طالقانی، اردیبهشت 1367، 118ص

اشه، رهیم، ، “ضیافت”،زمان نو، پاریس، شماره12، شهریور 1365:28-5.(نمایشنامه‌ای سیاسی در باره دوره ایران باستان و اكنون در دو پرده)

اصانلو، كامبیز، ببرین خان و جیران بانو(در كابوس‌های ناصرالدین شاه)، پاریس، زمستان1377، 65ص.

افتتخاری، رضا، “خاطرات فردا”و “در انتظار همو” (دو نمایشنامه)، آلمان، انتشارات آزاد، اردیبهشت1371‌ 1992، 108ص.

امیرمعز، علیرضا، نمایشنامه كلیله و دمنه، ایندیانا، لافایت، 1962، 37ص.فارسی-انگلیسی، 43ص.

*امینی، مجید، پلنگی كه شغال غرید، نشر افسانه، آمریكا، 1360 به بعد، 190ص.

انصاری، مسعود، دادگاه عدل مردمی،آمریكا، 1367: 57 ص.

برومند، بهروز(ر.ك.‌:بهرام بیضائی).

برتوله برشته(؟)، “بازگشت مشروطیت”، آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره اول، شماره33، شهریور1362(نمایشنامه در دو پرده).

“بقال بازی در حضور”، ایران نامه، واشنگتن، سال هفتم، شماره2، زمستان1367‌ 1989:316-286، (همراه با مقدمه، أی از جلال متینی)(شماره ویژه نمایش‌های سنتی در ایران)

به نژاد، بهروز، “همنوایی با اسماعیل”، نامه كانون نویسندگان ایران در تبعید، دفتر چهارم، چاپ:نشر باران، بهار1373:94-189

به نژاد، بهروز، دیوار چهارم، چاپ اول:لندن، ناشر:دوستان نویسنده، چاپخانه پكا، سپتامبر 1995، 15+83ص.

بهروز، ذبیح، جیجك علیشاه یا اوضاع دربار ایران، لندن، ناشر:انتشارات شادی، 1367\1988، 52ص.(تجدید چاپ. چاپ اول:برلین1942، چاپ سوم: تهران، اقبال، 1342، چاپ شادی:لندن1367\1988)

بیضایی، بهرام، جنگنامه‌ی غلامان، سوئد، استكهلم، انتشارات عصر جدید، بهار1369، 91ص.

بیضایی، بهرام، ندبه، آمریكا، ناشران:انشارات تصویر(لوس آنجلس)و نشر زمانه(سن خوزه)، 1371\1992، 95ص.(این نمایشنامه قبلأدر كتاب الفبا، دوره جدید، پاریس، شماره3، تابستان 1362 با نام بهروز برومند به چاپ رسیده بود).

بیضایی، نیلوفر، بانو در شهر آیینه و دو نمایشنامه‌ی دیگر، سوئد:نشر باران، 1998، 73ص.(سه نمایشنامه: بانو در شهر آیینه، بازی آخر، مرجان، مانی و چند مشكل كوچك)

بیضایی، نیلوفر، “سرزمین هیچكس”، در: كتاب نمایش 5، كلن،تابستان1378\1992: 111-89.

پزشك زاد، ایرج، انترناسیونال بچه پرروها، پاریس، چاپ قیام ایران، نوروز 1363(مجموعه‌ای از قطعات طنز سیاسی و نمایشنامه‌های طنز آمیز سیاسی)(چاپ اول:روزنامه قیام ایر ان، مرداد1360 تا اسفند1362)

ترابی، هایده، “دیو، دیوث، درام”، در:كتاب نمایش، آلمان:كلن، سال اول، شماره یك، 1376\1998 :46-23

جلالی چیمه، محمد(م.سحر)، حزب توده در بارگاه خلیفه، چاپ اول، ناشر:مولف، پاریس، نوامبر1982، 175ص.(چاپ دوم، پاریس، 1984)(منظومه بلند نمایشی).

جلالی چیمه ، محمد(م.سحر)، “عمو نوروز” آهنگر(در تبعید)، لندن، دوره اول، شماره50\49، فروردین1364.(شعر و تصنیف هاكار مشترك و چاپ نشده‌ای از:محسن یلفانی ومحمد جلال چیمه، (م.سحر)، بنام نوروز پیروز است كه نوروز 1364 در پاریس اجرا شد. بخشی از تصنیف عمو نوروز، حاجی فیروز سروده م. سحر

جنتی عطایی، ایرج، پرومته در اوین، لندن، انتشارات گروه تاتر مزدك، جولای 1987، (چاپ دوم:انتشارات كانون كمك به كردستان، آلمان، كلن، 1988، 64ص)

جنتی عطایی، ایرج، رستمی دیگر، اسفندیاری دیگر، فرانسه، انتشارات اتوال، پاییز1370، 86ص.

جنتی عطایی، ایرج، پروانه‌ای در مشت، لس آنجلس، نشركتاب، اوت1995، 98ص.

جویا، جمشید(ر.ك:محسن، یلفانی)

چوبك، صادق، “پرده داری”از داستان“چراغ آخر”، ایران نامه، واشنتگتن، سال هفتم، شماره2، زمستان1367\1989: 350-334.

چوبك، صادق، “توپ لاستیكی” در مجموعه انتری كه لوطیش مرده بود.لس آنجلس، شركت كتاب، 1369.

چوبك، صادق،“هفتخط” در مجموعه روز اول قبر، لس آنجلس، شركت كتاب، 1369.

خاكسار، نسیم، سه نمایشنامه، چاپ اول، فرانسه:پاریس، نشر ایران فردا، تیرماه1366، 64ص.(در طلوع، اكبر آقا هنوز زنده‌اس!، سوگواران).

خاكسار، نسیم، “زیر سقفی ارزان”، كتاب نمایش، كلن، 2اگوست 1998:1348-121

(از نسیم خاكسار سه نمایشنامه به زبان هلندی چاپ شده است كه تاكنون به زبان فارسی منتشر نشده‌اند.)

خالقی مطلق، جلال، “زن كاردان و مردان نادان”، پر، سال13، شماره9{شماره پی در پی 133}، مهر1377:27-22

خرمی، جمشید، “بابك”، در:ممنوعه‌ها(جنگ ادبی به كوشش منوچهر محجوبی)، لندن، شماره‌های 4-1، فروردین\تیرماه1360(نمایشنامه‌ای تاریخی)

خلیل الله مقدم، احمد(ابوالحسن ابن ابی مهدی)، مجموعه طنز، چاپ  اول:پاریس، ناشر:مولف، 1361، 68ص.(1-مصاحبه در جهنم2-محاكمه شیطان3-كابینه وحوش)

دولت آبادی، حسین، قلمستان، پاریس، نشر ایران فردا، خرداد1367، 87ص.

دولت آبادی، حسین، آدم سنگی، پاریس، نشر ایران فردا، تیر1368-ژوئیه1989، 120ص.

رحمانی نژاد، ناصر، “تك گویی”بررسی كتاب، دوره جدید، آمریكا، واشنگتن، سال سوم، شماره12، زمستان1371:1291-1286.(مونولوگی از مجموعه مونولوگ هایی در باره زندگی و كار ایرانیان مقیم لس آنجلس)

رحمانی نژاد، ناصر،“ تك گوئی”آرش، 69، زمستان1377\1999(مونولوگی از مجموعه مونولوگ‌هائی در باره زندگی و كار ایرانیان مقیم لس آنجلس)

*ریحانی، حسین، بن بست، سوئد، انتشارات بازتاب، 1368، 159ص.

*زراس وند، سوشیانس، درمانده و سرگردان، پاریس، پائیز1364\1985، 300ص.

ساعدی، غلامحسین(گوهرمراد)، “غمباد(یك لال بازی)”، در:كتاب الفبا، دوره جدید، پاریس، شماره3، تابستان1362: 168-167

ساعدی، غلامحسین، (گوهر مراد)، آی بی كلاه، آی با كلاه، آلمان، پائیز1364\1985 (این نمایشنامه اولین بار توسط انتشارات نیل، تهران، 1346چاپ شده بود و این بار در خارج از كشور تحدید چاپ می‌گردد.)

ساعدی، غلامحسین(گوهر مراد)، نمایشنامه“در راسته قاب بالان”، در:كتاب الفبا، دوره جدید، پاریس، شماره7، پائیز1364(این شماره آخرین شماره و نیز شماره ویژه“ساعدی”در كتاب الفبا به سردبیری ساعدی بود كه به همت دوستانش منتشر شد.)

ساعدی، غلامحسین، پرده داران آئینه افروز-اتللو در سرزمین عجایب(دو نمایشنامه)، كتاب الفبا، پاریس، 1365، 110ص.

سحر، م.(ر.ك.:محمد جلالی چیمه)

*سرشكی، ف.، آزمایش مادر، درقرن سی و نهم، كلن، 1368، 55ص.

سعدالدین، مسعود، “عبور ناپیدا”، فصل تاتر ، كلن، شماره6، تابستان1377\1998:59-58(نمایش بی كلام)

سلیمیان، فریدون، خانم قدیمی وقوش، زاربروكن، انتشارات نوید، دسامبر1990، 139ص.(دو نمایشنامه)

سنگری، “تعزیه در بهار آزادی”، آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره اول، شماره31، تیر1362(تجدید چاپ:آهنگر، تهران، 1358)

سیف، سیروس، آرمان شهر، هلند.1373(همراه با ترجمه هلندی نمایشنامه)

سیف، سیروس، نوعی زن، نوعی مرد، نوعی كابوس”، در:كتاب نقطه، پاریس، سال سوم، شماره2، انتشارات نقطه، پائیز1376: 394-355.

سیف، سیروس، “كوچك باد خرخاكی”، در:فصل تاتر، كلن، شماره6، تابستان 1377\1998:64-62

سیف، سیروس، 3نمایشنامه، پاریس:خاوران، 1998(آرمانشهر، حكایت ایران خانم و شوهرش، علی آقا)

سیف، سیروس، “نی”، در:كتاب نمایش، كلن، 5، تابستان1378\1999:116-113

*شادی، ا.، قالیچه‌ی خان، دانمارك، 1372، 42ص.

شجاعیان(بهرامعلی)، فهیمه، آدم و حوا به روایتی دیگر، استرالیا:سیدنی، 1997، 91ص.

شجاعیان(بهرامعلی)، فهیمه، گوژ بالاگوژ، استرالیا:سیدنی، 1997، 149ص.

صابری، پری، مرغ باران(بازی خنده و گریه)، آمریكا، 1363، 102ص.(نمایشنامه در دو پاره)

صابری، پری، من از كجا عشق از كجا(بازی خنده و گریه)، لوس آنجلس1982(نمایشنامه در دوپاره:پاره اول:این كیست كه بسوی توحید می‌رود. پاره دوم: می توان همچون عروسك‌های كوكی بود، می‌توان در گور مجهولی خدا را دید)

صیاد، پرویز، خر(كمدی-تراژدی در سه بخش).آمریكا:كالیفرنیا، مرداد1362\آگوست1983، 95ص.(این نمایشنامه به انگلیسی توسط انتشاراتMage نیز چاپ شده است.

صیاد‌پرویز‌“گفت وشنود”:“صیاد”و“صمد آقا”، روزگار نو، پاریس، دفتر پنجم(سال شانزدهم)، شماره مسلسل185، تیر1376: 96-87

“طب اسلامی”آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره اول، شماره50\49، فروردین 1364(نمایشنامه در دو پرده)

عزت، احمد، داروغه، آمریكا، 1989، 97ص.

*عسگری، میرزا آقا(مانی)، گرگرفته ، آلمان، زار بروكن، انتشارات نوید(نمایشنامه برای كودكان).

عمید‌فایزه، شهری كه فقط یك دیوانه داشت، خارج از كشور؟1362، 87ص.(نمایشنامه در دو پرده)

غلامحسینی، داوود، نمایش در نمایش، آمریكا، لس آنجلس، 1378\1999(4 نمایشنامه)

فرزانه، م.ف.، ماه گرفته، پاریس، 1954(نمایشنامه در چهار پرده، این نمایشنامه در اصل برای خیمه شب بازی یا تاتر عروسكی نوشته شده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

فرسی، بهمن، سقوط آزاد، لندن، دفتر خاك، آبان1370، 294ص.(مجموعه 8نمایشنامه‌های كوتاه و 4طرح نمایشی و خلاصه 4داستان برای نمایش روحوضی.)

قاسمی، رضا، معمای ماهیار معمار، پاریس، انتشارات خاوران، 1370، 98ص.

قاسمی، رضا، حركت با شماست مركوشیو، پاریس، انتشارات خاوران، تابستان1371\1992، 127ص.(سه نمایشنامه:كسوف، نامه‌هایی بدون تاریخ از من به خانواده‌ام و بالعكس، حركت با شماست مركوشیو)(نمایشنامه سوم به زبان فرانسه چاپ شده است)

قاسمی، رضا، ماهان كوشیار، سوئد، نشر باران، 1373.

قاسمی، رضا، تمثال سوئد، نشر باران، 1995، 67ص.(این نمایشنامه به زبان فرانسه نیز چاپ شده است)

قاسمی، رضا، نمایشنامه“چو ضحاك شد بر جهان شهریار”، در:كتاب نقطه، پاریس، شماره1، انتشارات نقطه، فروردین 1374

“قتل ناصرالدین شاه”(شبیه خوانی)، در:كتاب الفبا، دوره جدید، پاریس، شماره2، بهار  1362 :124-102(همراه با مقدمه ر. همسایه)

قره چه داغی، اسكندرخان، “بازكشت محمد علیشاه یا تراژدی جشن مشروطیت”. آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره اول، شماره32، مرداد1362

كاشفیان، ا.، آقامهدی، بچه جوادیه، آلمان، ناشر:مولف، تابستان1372(مجموعه‌ای از طرح‌های طنزآمیز)

كامیابی مسك، احمد، درجستجوی دوست، ناشر:مولف، پاریس، 1995(نمایشنامه‌ای در سه پرده براساس شازده كوچولو اثر سنت اگزوپری، متن به زبانهای فارسی و همچنین فرانسه)

كامیابی مسك، احمد، قصه شاهزاده نیك و گل پری، ناشر:مولف، پاریس، 1997(نمایشنامه برای كودكان بر اساس افسانه‌ای ایرانی، در دو پرده، متن به زبانهای فارسی و همچنین فرانسه)

كاوه، شبیاخ، آمریكا، انتشارات روشن، تاریخ؟، 12ص.(نمایشنامه‌ای حماسی به زبان شعر)

كشمیریان، مهدی، آهوی شجاع كوچولو، چاپ اول، آلمان، كلن، نشر ارس، 1990\1369 ، 66ص.(نمایشنامه برای كودكان و نوجوانان و بزرگ جهان)

*كریم پور، ا.، نگارستان، آلمان، زاربروكن، انتشارات نوید، دسامبر1987، 65ص.

كمرو، م.، (منوچهر محجوبی)، “تعزیه در تكیه جماران”.آهنگر(در تبعید)، لندن، دوره دوم، شماره6، 31شهریور1360(نمایشنامه‌ای بشكل منظوم)

كوشك جلالی، علیرضا، “با كاروان سوخته”ترجمه:گیلانی، عطاالله، در:كتاب نمایش، آلمان:كلن، سال اول، شماره1، 1376\1998 :99-47 (نمایشنامه دراصل به زبان آلمانی نوشته شده)

كوشك جلالی، علیرضا، “همزاد”كتاب نمایش، كلن، 3نوامبر1998 :134-89

گوشه گیر، عزت، “درمه(سه اپیزود)”، در:كتاب نمایش، كلن، 6، پاییز1378\1999

گیلانی، عطاالله، “خاك مرده”، در:نامه كانون نویسندگان ایران در تبعید، دفتر نهم، زمستان1998\1997 :71-61

گیلانی، عطا، “كریم شیره‌ای و ناصرالدین شاه”، كلن، 1998

محجوب الشعرا(منوچهر محجوبی)، “تعزیه در جماران”، آهنگر(در تبعید)، لندن، دوره اول، شماره33، شهریور1362(نمایشنامه‌ای به شكل منظوم)

محجوبی، منوچهر، “معركه عمو”(پیش پرده به شیوه نقالی، مكالمه‌ای بین مرشد و بچه مرشد)، آهنگر(درتبعید)، لندن، دوره اول، شماره‌های بسیار و پی درپی

محمدین، رجب، “عشق آنتیگون”، در مجله فصل تاتر، كلن، شماره2، اردیبهشت1376:35-32

محمدین، رجب، “آخرین شام ژاندارك”، فصل تاتر، 7، پاییز-زمستان1998\1999 :63-52

مختار، تقی، پروای سودا، ویرجینیا(آمریكا)، ژانویه1994، 201ص.(نمایشنامه‌ای بلند در باره زندگی ایرانیان مهاجر)

مشیری، فرنوش، یك نمایشنامه در:، دفتر شورای نویسندگان و هنرمندان، دفتر؟، خارج از كشور

مقدم، حسن(علی نوروز)، نمایشنامه“جعفرخان از فرنگ آمده”، در:مجله فصل تاتر، كلن، شماره3، تابستان1376\1997 :43-36

مكی، ابراهیم، “شترقربانی”، كتاب نمایش، كلن، 4، آوریل1999 :193-133

نجفی، امین، توطئه گران، آلمان، كلن، نشرنواندیش، بهار1368، 55ص.

نعلبندیان، عباس، نمایشنامه“داستان‌هایی از بارش مهر و مرگ”، در مجله:فصل تاتر، كلن، شماره4، زمستان 1376\1997، ص35-26

نعلبندیان، عباس، “پژوهشی ژرف و سترگ و…”، (در دو شماره)، ندا، آلمان، سال یكم، شماره1و2، 1990(شماره یك:شماره ویژه نعلبندیان همراه با مقدمه‌ای“بیاد عباس نعلبندیان).

*نویدی، اكبر(ك.ن.شفق)، می همی ها، فرانكفورت، انتشارات گستره(كانون فرهنگی لاهوتی)، بهمن1370 ، 151ص.

نیك آذر، احمد، “ما همچنان می‌خوانیم”، در:كتاب نمایش، كلن، 6، پاییز1378\1999 (نمایشنامه برای كودكان)

والی،غلامحسین((غ.گوزتن)، ژرگون، كلن، نشر رویش، بهمن 1369\ژانویه 1991، 79ص.(یك نمایشنامه و چهار داستان اساطیری)

هدایت، صادق، افسانه آفرینش، پاریس، 1964، 2+32ص.(تجدید چاپ در خارج از كشور، بدون مكان، بدون تاریخ)(خیمه شب بازی در سه پرده)

هدایت، صادق، “قضیه تیارت{طوفان عشق خون آلود}”، از كتاب وغ وغ ساهاب در مجله:فصل تاتر، كلن، شماره1، فوریه1997\بهمن1375:7(هجویه‌ای در باره نمایش‌های رمانتیك و عاشقانه به روال تاتری)

یادگاری، اكبر، سقوط از اسب سیاه، كلن، نشرارس، 1368، 91ص.(نمایشنامه‌ای تاریخی)

یادگاری، اكبر، اینهمه قاسم من، كلن، نشر ارس، 1990\1369، 45ص.(تك پرده)

یادگاری، اكبر، (حلاج)یا“كسی مدام مرا می‌خواند”، كلن، نشرارس، بهار1370\1991، 50ص.

یادگاری، اكبر، مغول شده سم ستور، كلن، نشرارس، بهار1370\1991، 40ص.(تك پرده)

یادگاری، اكبر، یك مجلس، سیاه بازی سلطان، كلن، نشرارس، 1371\1992، 40ص.

یكتائی، منوچهر، فالگوش، نیوجرسی، نشر روزن، 1991.

یلفانی، محسن، چهار نمایشنامه(4نمایشنامه:در ساحل، ملاقات، قوی‌تراز شب و بن بست).آمریكا، شیكاگو، 1365(دو نمایشنامه اول از این مجموعه قبلأ در ایران (نامه كانون نویسندگان ایران، شماره2و كتاب جمعه، شماره1)به چاپ رسیده بودند و نمایشنامه سوم در كتاب الفبا، پاریس، شماره5 با نام مستعار جمشید جویا، و نمایشنامه آخر نیز در چشم انداز، شماره، 1365)

یلفانی، محسن، آموزگاران، چاپ دوم، سوئد،  آرش، 1985(تجدید چاپ)

یلفانی، محسن،  قوی تر از شب(پنج نمایشنامه:در ساحل، ملاقات، قوی‌تراز شب، بن بست، در آخرین تحلیل)، كتاب چشم انداز، پاریس، 1369، 125ص.(1-چهار نمایشنامه اول، در سال 1365 در مجموعه‌ای به نام چهار نمایشنامه، در آمریكا، شیكاگو چاپ شده‌اند.2-دو نمایشنامه اول از این مجموعه قبلأدر ایران(نامه كانون نویسندگان ایران، شماره2، و كتاب جمعه، شماره1)به چاپ رسیده بودند و نمایشنامه سوم در كتاب الفبا، پاریس، شماره5 با نام مستعار جمشید جویا، و دو نمایشنامه آخر نیز در چشم انداز، شماره1و6)

یلفانی، محسن، “در یك خانواده ایرانی”، در:چشم انداز، پاریس، شماره11، پائیز1372 :111-78

یلفانی، محسن، انتظار سحر، استكهلم پاریس، ناشران:افسانه چشم انداز، 1374، 92ص.

یلفانی،  محسن، “مهمان چند روزه”، در:چشم انداز، پاریس

، شماره18، تابستان 1376  124- 113 (بخشی از یك پرده از نمایشنامه‌ای چهار پرده‌ای)

ب)نمایشنامه‌هایی از زبان های دیگر

آرابال، فرناندو، “همه عطرهای عربستان”، ترجمه:زهری، ایرج ، در:گردون، سال هشتم، شماره57(شماره5 در تبعید)، دی و بهمن  1376 ، 61-57.

آستروفسكی، الكساندر، فقر جرم نیست، برگردان:حسین بابایی، بهرخ، خارج از كشور:؟، كمیته دولتی طبع و نشر، 1364، 93ص.

آیریلوف، بوریس(نمایشنامه نویس بلغاری)، “شش پنگوئن كوچك”، برگردان از انگلیسی: بهرخ حسین بابایی، كتاب نمایش، كلن، 2، آكوست1998:177-148

ادوال، آلان(بازیگر و نمایشنامه نویس سوئدی)، بیگانه،  ترجمه:ذوالقرنین، اكبر، سوئد، انتشارات فدراسیون سراسری شوراهای پناهندگان و مهاجرین ایرانی، مه1992، 91ص.

اودتس، كلیفور، آن بهشت گمشده، ترجمه:اوحدی، علی، انتشارات كانون فرهنگ ایران، دانمارك، كپنهاگ، 1372\1993، 238ص.(دو نمایشنامه از كلیفور اودتس نمایشنامه نویس آمریكایی)

بكت، ساموئل، سه قطعه برای سه موقعیت، ترجمه‌:اوصیاء، پرویز، اوپسالا(سوئد)، افسانه، 1372، 56ص.(تك گویی، تاب لالا و بدیهه گویی{اوهایو})

بكت، ساموئل، “نمایش1”، ترجمه:حسین نوش آذر، در:كبود، آلمان، هانوور، شماره5، تابستان1371 :100-91

بكت، ساموئل، “چی كجا”، برگردان از:مهستی شاهرخی، كتاب نمایش، كلن، 4، آوریل1999:197-195

برشت، برتولت، اقدام‌های انجام شده(نمایشنامه آموزشی)، ترجمه هیرمندی، رضی، زاربروكن، انتشارات نوید، تاریخ چاپ؟

برشت، برتولت، “محاكمه ژاندارك در روئن”(اقتباس شده از نمایشنامه رادیویی آنا زگرز)، دفتر شورای نویسندگان و هنرمندان، دفتر پنجم، دوره دوم، بهار و تابستان 1366

بوانا ونتورا، انریكو، نمایشنامه“جلاد”مترجم:آقا توكا، در:گاهنامه تاتر(ویژه روز جهانی تاتر ، آلمان، كلن:گروه تاتر باربد، شماره1، آبان1365، در قطعA5 :18-15 و28

بوشنر، گئورك، مرگ دانتون،  ترجمه: منوچهری، ناصر، آلمان‌ هانوور، نشر كبود، 1372\1993، 71ص.

پوگودین، نیكولای، ناقوس‌های كرملین، ترجمه:جاودان، مریم، انتشارات كمیته دولتی طبع و نشر جمهوری دمكراتیك افغانستان، كابل، 1364، 144ص.

پندوغو، لایف(نمایشنامه نویس دانماركی)، نمایشنامه تلویزیونی، “خانه لوئیزه”، ترجمه:اكبر سردوزآمی و غلامرضا خواجه بیان، سوئد :باران، زمستان 1373

تردیو، ژان، “من آقا و همباز او”، برگردان:زهری، ایرج، در گاهنامه‌ی خط مجلس هنر و ادب ، آلمان:بن، 7\6، زمستان1377:28-26

جبارلی، جعفر، ایواز(در سال1905)، ترجمه:احمد(ابوالحسن زاده)، فریدون، كلن، ناشر:مترجم، 1366، 145ص.

دوراس، مارگریت، آگاتا، برگردان:حمزاوی، شهلا

دورنمات، فردریش، فیزیكدان‌ها، ترجمه:قصیم، كریم، (آلمان؟)، بی‌ناشر، زمستان1376، 124ص.(كمدی در دو پرده)

رامه، فرانكا، یك زن، تنها(تك بازی‌های زنان)، سه نمایشنامه از:فرانكا رامه، داریوفو، ترجمه:مهرنوش مزارعی، آمریكا، لس آنجلس، انتشارات زنان، بهار1370\1991 ، 81ص.

*شاتروف، میخائیل، به پیش، به پیش، به‌پیش، ترجمه:ش.بدیع، پاریس، انتشارات دوران، زمستان 1367، 95ص.

شلبرگ، استوره، “گفتگو با كاهون”، برگردكان، كامیاب، شاهرخ، در:كتاب نامه‌های سوئدی، (جنگی از آثار نویسندگان بزرگ سوئدی)ترجمه:شاهرخ كامیاب، سوئد، نشر باران، 1371\1993، 99ص.

كامو، آلبر، عادلها، ترجمه:مهدوی، خرم، سوئد، انتشاراتI.S.U.S. ، مارس1987، 170ص.

كانتی، الیاس(نویسنده بلغاری‌الاصل و آلمانی زبان، برنده جایزه نوبل ادبیات در سال 1981)، جیره عمر، ترجمه:قصیم، كریم، آلمان، چاپخانه مرتضوی، 1372، 106ص.

فو، داریو، یك زن،تنها(تك بازی های زنان)، سه نمایشنامه از:فرانكا رامه، داریو فو، ترجمه:مهرنوش مزارعی، آمریكا، لس‌آنجلس،  انتشارات زنان،  بهار1370\1991، 81ص.

فو، داریو، “قربانی كردن اسحاق”برگردان:زهری، ایرج، در:فصل نامه‌ی سنگ، آلمان، ناشر:باران(سوئد، دفتر7\6، بهار1377\1998 :115-113

محمد قلی زاده، جلیل، “دیوانه‌ها”، ترجمه:هما ناطق، در:كتاب الفبا، دوره جدید، پاریس، شماره1، زمستان1361 :111-92

محمد قلی زاده، جلیل، مرده‌ها، درآمد و برگردان:هما ناطق، سوئد، انتشارات كمیته ایران، شهریور1363، 97ص.

محمد قلی زاده، جلیل، نمایشنامه“كمانچه”برگردان:سیروس افشار، پر، سال نهم،  شماره10(106)، آبان 1373 :45-40

منوشكین(موشكین)، آریان، مفیستو، برگردان:ناصر حسینی و علیرضا كوشك جلالی، آلمان، :كلن، نشر نمایش، 1376، 166ص.

موشكین، آریان، نگاه كنید به:منوشكین، آریان.

مولر، هاینر، (موزر)، ترجمه:سعدالدین، حسین، در:فصل تاتر، كلن، شماره6، تابستان1377\1998 :57\53

مولر، هاینر، “ماشین هملت ساز”، برگردان:حسین سعدالدین، سردوزامی، اكبر، سوئد، انتشارات آرش، 1374، 80ص.

ویشنفسكی، وسفلاد، یك تراژدی خوش بینانه، برگردان:فلاح زاده، مجید، افغانستان:كابل، انتشارات دولتی طبع و نشر، 1364، 115ص.

یك زن، تنها(تك بازی‌های زنان)، سه نمایشنامه از:فرانكا رامه، داریو فو، ترجمه مهرنوش مزارعی، آمریكا، لس‌آنجلس، انتشارات زنان، بهار1370\1991، 81ص.

2- كتاب‌های ویژه تاتر

اسكویی، مصطفی، پژوهشی در تاریخ تاتر ایران، مسكو، انتشارات آناهیتا و پروگرس، 1992، 494ص.

دورف، پطربایزر، بررسی و نقد دو نمایشنامه‌ی برشت({آنكه گفت آری و آنكه گفت نه}و {اقدام})، برگردان:بی‌نیاز، بیت الله، آلمان:كلن، نشر هنر امروز، 1988، 58ص.

حسینی، ناصر، تاتر معاصر اروپا(جلد اول و دوم)، آلمان، نشر نمایش، 1377، 362ص. (تجدید چاپ مقالاتی كه ترجمه مطالبی هستند راجع به:استره لر، بروك، یوشی اویدا، منوشكین(موشكین)، یوجینو باربا، سیمون مك بورنی، تاتر كلكتیو پارما، هاینر مولر، تادئوس كانتور، پینا بائوش، برنارماری كولتس و تاتر روسیه در انتهای قرن)

خوشنام، محمود(گرد آورنده)، حرف‌هایی با اهل تاتر، انتشارات انجمن تاتر ایران و آلمان، چاپ مگا، 1998،127ص. (تجدید چاپ مصاحبه‌هایی از مجله رودكی)

رحمانی نژاد، ناصر، تاتر حرفه‌ی من است، آلمان، نشر برداشت7، نوامبر1998،

90ص.(تجدید چاپ چند مقاله: شرایط لازم برای هنر، تاتر و انقلاب‌ درجستجوی معنی تاتر، تاتر ایرانیان مقیم لس‌آنجلس، آب در خوابگه مورچگان و هنر عوام پسند)

رحمانی نژاد، ناصر، “پروانه‌ای در مشت”“كاف”كوچك، “گاف”بزرگ، لس آنجلس، ژانویه1996، 34ص.(“سانسورچیان بی اقتدار”و نقد“پروانه‌ای در مشت”اثر ایرج جنتی عطائی)

زهری، ایرج، یادها و یادبودها، سوئد:باران(زیر چاپ)(خاطرات نویسنده از هنرمندان تاتر)

سماكار، عباس، نقد آثار نمایشی(سینما و تاتر)، هانوور، خانه هنر، بهار1376، 121ص.(نقد:خانه سیاه است(فروغ فرخ زاد)، زیر درختان زیتون(عباس كیا رستمی)، مرجان مانی و چند مشكل كوچك(نیلوفر بیضائی)، گال(ابوالفضل جلیلی)، گل سرخی از آفریقا(امیر رازی)، بوی خوش عشق(هوشنگ توزیع)

و واقعه قتل امیر كبیر(اكبر یادگاری)

فلاح زاده، مجید(مترجم)

، نویسندگان:؟، نمایش و نمایشنامه نویسی در اتحاد شوروی، افغانستان، كابل:موسسه نشر كمیته مركزی، 1363،115ص.

فلاح زاده، مجید، تاریخ اجتماعی-سیاسی تاتر در ایران، كتاب اول:تعزیه، آلمان، بن، انجمن تاتر ایران و آلمان، (گروه تاتر سكوت)، انتشارات مگا، 1996، 414ص.

فلكی، محمود، نقطه‌ها(مجموعه مقاله)، هامبورگ، سنبله، 1375، 502ص.(دومقاله:1-{وقتی هنوز اندیشهٍ روستایی پیروز می‌شود}(به بهانه نمایش“هادی خرسندی و صمدش”)چاپ شده در نیمروز306:472-467)، 2-روشنفكر و نابسامانی فرهنگی(پاسخی در باره بهانهٍ نمایش هادی خرسندی):479-473

كامیابی مسك، احمد، آخرین دیدار با ساموئل بكت، ناشر مولف، پاریس، 1372\1993،

 20ص.

كنت مك كوئن و ویلیام ملنتز، دوران طلائی تاتر، برگردان :فلاح زاده، مجید، افغانستان، تاریخ چاپ؟، 312ص.

لك، پرویز، شیوه‌های علمی در تجزیه و تحلیل متن نمایشی، فرانسه، لیل، انتشارات هنر، 1984، 312ص.

لك، پرویز، شیوه‌های علمی در تجزیه و تحلیل متن نمایشی، فرانسه، لیل، انتشارات هنر، 1984، 32ص.

یاد نامه دكتر غلامحسین ساعدی، هامبورگ:سنبله، ژانویه1996، 128ص.(به مناسبت دهمین سال خاموشی ساعدی). (۱)

زمستان ۱۳۷۸

***

(۱) این کوشش نخستين بار در شماره ی هفتم کتاب نمایش (آوریل ۲۰۰۰) منعكس شد. بهره‌گیری از این کوشش فقط با ذکر منبع و نام گردآورنده مجاز است.